Қазақстандың қарыз алушылар «антиколлекторларға» әртүрлі себептермен жүгінеді – кредиторларға сенімнің жоқтығынан және  дәстүрлі коллекторлардан қорқудан бастап «бар болғаны 5 мың теңгеге борышты жарамсыз деп тануға» уәде беретін әсерлі жарнамаға дейін. Алайда іс жүзінде мұндай қызметтерді пайдалану үшін клиент үш есе артық шығындалады. Неге бұлай болатынын және антиколлекторлардың қандай жағдайларда пайдалы болуы мүмкін екенін prodengi.kz сұхбатында Қазақстанның коллекторлар одағының төрағасы Юрий Ли айтып берді.

Юрий, Қазақстанда қазіргі жағдайда коллекторлық қызметтер нарығындағы жағдай туралы айтып беріңізші.

— Біздің пікірімізше, кредиторлардың қарыз қоржынын заңнамамен жол берілген NPL нормаларының шегінде қолдаудың маңызды тірегі болып табылатын  коллекторлық нарық қаржы нарығымен бірлесіп белсенді дамып келе жатыр. Коллекторлармен бірге белсенді жұмыс атқаратын банктердің кредит қоржындарының күйі жөніндегі қолжетімді деректерге қарасақ, статистика олардың сапасының жақсарғанын көрсетіп отыр.

Бұл ретте қаржылық қызметтердің сапасын, тиімділігін жақсарту және оларды тұтынушылардың құқықтарын сақтау үшін коллекторлық нарыққа салаішілік кәсіби қызмет стандарттарын енгізу арқылы өзін-өзі реттеу механизмдерін белсенді түрде қолдану қажет. Сонымен қатар бұл нарыққа іскерлік беделі мінсіз сауатты, білікті және үздіксіз жетілуге дайын субъектілердің ену мүмкіндігін қамтамасыз етеді.

Көп жағдайда борышкерлер қаржылық сауатсыздығынан болар, немесе бәрін «жылдам әрі арзан» шешкісі келітіндігінен болар, антиколлекторлық қызметтерге тапсырыс береді. Бұл қаншалықты заңды?

— Меніңше, «антиколлекторлық» қызметтер сегменті шамамен бөлімшелері кешіктірілген қарыздарды қайтару бойынша жұмыс атқарған кредит ұйымдарымен бірге бір уақытта пайда болды.

Әдетте, олардың қатарында банктердің, коллекторлық агенттіктердің, құқық қорғау органдарының бұрынғы қызметкерлері және жеке меншік заңгерлік практикамен айналысатын адамдар жұмыс істейтін болып шығады. Сонымен бірге, «антиколлекторлық» қызметтерді кейбір көпшілікке белгілі адамдар – блогерлер де көрсетіп жатады. Сондықтан, қандай да бір жолмен ақша тапқысы келетіндердің саны жетерлік.

Маған бұл саланың дамуы туралы айту қиын, бірақ егер біз «антиколлектор» сөзін кез келген іздеушіге енгізсек, «антиколлекторлардың» құны 5 мың теңге деп көрсетілген хабарландыруларын танымал маркетплейстерден көре аласыз. Іздеу арқылы гі Мне сложно говорить о развитии этой сферы, но если мы введем слово «антиколлектор» в любой поисковик, то многочисленные объявления от «антиколлекторов» выходят на популярных маркетплейсах со стоимостью от 5 тыс. тенге. Через поиск появятся аккаунты и на таких ресурсах как, YouTube.com сияқты ресурстарда да аккаунттар пайда болады. Сонымен қатар кейбір адвокаттар өздерін «антиколлекторлар» деп те атап жатады.

Жеке өзімнің тәжірибеме қарап, «антиколлекторлардың» қатарына бұрынғы жұмыс орнында өздерін-өздері таба алмаған банктер мен коллекторлық агенттіктердің қызметкерлері кіреді. Жұмыстың ерекшелігін, ал кей жағдайларда бұрынғы жұмыс берушілердің әлсіз жақтарын білетін және осыны өз қызметінің іргетасы ретінде пайдаланатын олар қаржылық қызметтерді тұтынушыларға кеңес беру және өкілдік ету қызметтерін көрсету арқылы осының негізінде бизнес құра бастады. Қаржылық қызметтерді тұтынушылар көп жағдайда кредиторлармен жанжалдасқан немесе олардың сервистерінің сапасына риза емес болып шығады.

Бүгінгі таңда кәсіби заңгерлік қызметтер нарығы және оның барлық тауашалары толып кеткен. Бұған ЖОО-ң жаңа заңгер-құқықтанушылардың жаппай шығаруы себеп болуы мүмкін. eGov.kz Электрондық үкіметінің механизмдері енгізілген сайын кез келген заңдық делдалдарға мұқтаждық та азаюда. Ал кәсіби адвокаттардың, нотариустардың, жеке меншік сот орындаушыларының өзін-өзі реттейтін ұйымдарында бірқатар әлеуметтік функциялар, тұрақты ақша жарналары бар. Осы міндеттемелерді кей жерде өз пайдасына қайшы орындау қажет болады. Мемлекеттік қызметте жалақы мен бәсеке төмен болғандықтан мансапқа жету қиын. Есесіне кредит нарығы, сәйкесінше коллекторлық қызметтер нарығы да белсенді дамып келе жатыр. Қаржы ұйымдарының клиенттері кредиторлармен сирек жағдайларда бәтуаға келе алады, кейбірі коллекторлық агенттіктермен кешіктірілген борыштарды сотқа дейін қайтару туралы келісе алмайды. Қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтары да бұзылып жатады. Бұл, шын мәнінде, «басқа салаларда өздеріне таныта алмаған» мамандарға өздерін көрсетуге мүмкіндік береді.

Коллекторлық бизнестің ерекшелігі қарапайым: егер қарыз алушы үшін кредит тарихы маңызды болса, егер ол болашақта қаржы ұйымдарының сервисін пайдаланғысы келсе және беделі маңызды қызмет орындарында жұмыс істегісі келсе, онда борышкер мен коллектордың агенттік кешіктірілген берешектің келешектегі тағдыры жөнінде ортақ уағдаластыққа келуі мүмкін. Бұл ретте мен еңсерілмейтін күш жағдайларын (форс-мажорларды), мысалы, борыш бойынша төлеу мүмкін болмайтын мүгедектік алуды, асыраушысынан айрылуды және тағы сол сияқты себептерді ескеріп отырған жоқпын. Бірақ мұндай адамдарға да мемлекет борыш жүктемесін азайту түрінде қолдау көрсеткен.

Коллекторлық агенттіктің қызметкері борышкерге дөрекі сөйлеген немесе қисынсыз мінез көрсеткен, кешіктірілген борышты қайтару бойынша сотқа дейінгі жұмысты жүргізу кезінде борышкердің құқықтарын бұзған жағдайларда, тәжірибе көрсеткендей, мұндай қаржылық қызметтерді тұтынушылардың ҚР Ұлттық банкіне жүгінетіні сөзсіз.  Реттегіштің ақпаратты, келіссөздердің аудиожазбаларын, берешекке қатысты құжаттаманы сұратуға, және оған қоса, заң бұзушыларға, заңның бұзылуына кінәлі қызметкерді жұмыстан шығаруға дейін заңды әкімшілік әсер ету шараларын қолдануға толық билігі бар. Бұл ретте Ұлттық банк мұны ақысыз, кәсіби және жедел іске асырады. Сонымен қатар оның басшы қызметкерлері қаржылық қызметтерді тұтынушылармен тұрақты түрде кездесулерді өткізеді.

Көп жағдайларда қарыз алушылар Қазақстанның коллекторлар одағына немесе тікелей кредиторларға және коллекторлық агенттіктердің басшыларына шағыммен жүгінеді де, кредит берудің бастапқы шарттарын өзгерту жөніндегі келісу және заң бұзушыларды жазалау мүмкіндігіне қол жеткізеді.

«Антиколлекторлардың» коллекторлық агенттіктер тарапынан нақты заң бұзушылықтарды анықтауға көмектесуі коллекторлық нарық үшін оң көрсеткіш екені сөзсіз. Бизнестің осы саласында заң бұзушыларға орын болмау керек.

Алайда, егер «антиколлекторлар» сапасыз жарнаманы пайдаланып, қарыз алушыларды коллекторлармен байланыс орнатудан сескендірсе, содан кейін жарнамаға жауап қайтарған және қызметтерге жүгінген клиенттер санының тым көп болып кеткенінен болар, әлеуметтік желілердегі пікірлерге қарағанда қоңырауға жауап бермесе, онда мұндай жағдайлар бар болғаны кешіктірілген борыштарды сотқа дейін реттеу үдерісін оқшаулап, борышкердің өзінің ахуалын нашарлатады.

«Антиколлекторлардың» қызметтерін төлеп, борышты кредитордың пайдасына өндіріп алу туралы сот шешімін қолға алғаннан кейін қарыз алушылардың көбі бұл ақшаны жеке кесте бойынша бастапқы жарна ретінде салу тиімді екенін түсінеді. Бірақ оның орнына олардың қарыздары сот орындаушыларына ауысып кетеді.

«Антиколлекторлық» қызметтердің заңдық қызметтерден айырмашылығы қандай деген сұрағыңызға жауап беретін болсам, онда бұл сөзойнатым тәрізді болып кетеді дей аламын. «Антиколлекторлық» қызметтерде қаржылық қызметтерді тұтынушының кредитормен/коллекторлық агенттікпен қарыз алушы «антиколлекторға» құқықтарын қорғау сервисін алу үшін жүгінетін, ал нәтижесінде көбінесе кешіктірген борышынан әлдеқайда артық сомадағы төлеу шотымен және атқару парағымен қалатын нақты немесе ойдан шығарылған шиеленісі болады деп айтуға болатын шығар. Сонымен қатар жұмысқа қабылдау кезінде жұмыс беруші бос қызмет орнына үміткердің – кредит тарихы мен беделі нашар борышкер екенін біліп қойса, лайықты жұмысқа ие болу перспективасы айтарлықтай азаяды.

Меніңше, таза «антиколлекторлық» қызметтерді көрсететін ешкім жоқ. Бұл, бар болғаны, сарапшылар нарықта ұсынатын кеңес беру қызметтерінің бір бөлігі. «Антиколлектор» сөзі – мақсатты аудиторияға  – қайтаруымен коллекторлық агенттіктер айналысып жатқан өз борыштарына қызмет көрсету бойынша міндеттемелердің бұзылуына жол берген кредиттік ұйымдар клиенттеріне таргет тәрізді.

Қазақстанның жағдайларында осыған ұқсас қызметтің қандай да бір жергілікті ерекшелігі бар ма?

— Жергілікті ерекшелік қарапайым – тәжірибелі «антиколлекторлар» өз жарнамасында жаңалықтарда коллекторлық қызметке ұқсас қызмет туралы айтатын ресейлік телеарналардың жаңалықтар бейнеқатарларын пайдаланады. Бұл бейнеқатарлардың бірінде адамдарды «коллектор іспеттілер» басынан ұрып жатса, тағы біреулерінде «коллекторлар» деп көрсетілетін қылмыстық элементтер «борышкер іспеттілерді» төбелеп жатады, одан әрі көре берсеңіз, арнайы міндет жүктелген құрамалар қаржы нарығына мүлде қатысы жоқ белгісіз біреулерді күштеп басып алып жатады.

«Антиколлекторлардың» көбінің осы саладағы бәсекелестікте алға шығу үшін жарнамада демпинг жасайтыны анық. Қызметтері үшін белгілі бір шартты сома көрсетіледі, одан кейін клиенттің қанша және не үшін төлейтінін біз білмейміз. «Антиколлекторлар» клиенттерге кредитормен/коллекторлық агенттікпен шиеленісудің барлық нақты салдарын түсіндіре ме, жоқ па – ол да жұмбақ.

Коллекторлық қызметті реттейтін ҚР Заңы қабылданғаны бері не өзгерді? Ол антиколлекторлардың қызметіне қалай әсер етті?

«Коллекторлық қызмет туралы» ҚР Заңын қабылдау қажеттігі баяғыда пісіп жетілген. Қатынастардың бұл саласын бірқатар себептермен реттеу қажет болды. Біріншіден, кешіктірілген борыштарды сотқа дейін қайтарудың шектері мен рәсімдерін белгілеу, екіншіден, осы қызмет түрімен айналысуға үміттенген субъектілерге қойылатын талаптарды белгілеу, үшіншіден, реттеуші органды, орның өкілеттіктерін және коллекторлық қызмет туралы заңнаманы бұзғаны үшін нарыққа қатысушының жауапкершілігін анықтау қажет болды.

Заң борыштарды өндіріп алу бойынша көптеген үдерістерді ретке келтірді, қаржылық қызметтерді тұтынушыларға олардың құқықтарын қорғау механизмдерін ұсынды, коллекторлардың борышкерлерге әсер ету құралдарын шектеді.

Ал «антиколлекторлар» үшін коллекторлық агенттіктер үшін тыйымдар мен шектеулер және борышкерлерге арналған көлемді қорғану құралдарының тізбесі анық көрсетілген заң қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау кезінде кәсіпқойлығын көрсету мүмкіндігін берді. Менің ойымша, «антиколлекторлардың» жұмысы жеңілдеген сияқты.

Антиколлекторлық қызметтер заң жүзінде реттелу керек пе және қалай реттелу керек?

— «Антиколлекторлық» қызметтердің тікелей реттелмейтіні анық. Заңдық/адвокаттық қызметтерді көрсетумен байланысты реттеу тәсілдері, қаржылық қызметтерді тұтынушылардың құқықтарын қорғауды реттейтін нормалар және тиісті әкімшілік-құқықтық, сот рәсімдері бар.

Жеке өзімнің пікірім бойынша, «антиколлекторлық қызметтердің» жарнамасының тек маңызды бөлігін ғана реттеу керек. Оның себебі, негізінен, жарнама материалында заңды орындауға, коллекторлық агенттіктердің қызметкерлеріне қатысты зорлық-зомдылыққа  жасырын немесе тікелей үндеулер, қарыз алушыларды ашық түрде қорқытатын, оларды кредиторлардан/коллекторлардан қорыққаннан ғана шешім қабылдауға мәжбүрлейтін ақпарат, бейне-, фотоматериал жасырылады.   Сәйкесінше, кешіктірілген берешекке байланысты қалыптасқан жағдай үшін жауапкершілікті мойнына алу үрейі пайда болады. Жауапсыздықтың басқаларды – мемлекетті, банктерді, капитализмді, коллекторларды… кінәлауға апаратын жол екені бәріне түсінікті деп ойлаймын. Кінәлілердің қатарын шексіз жалғастыра беруге болады.

Сонымен қатар, «антиколлекторларға» коллекторлық агенттіктердің қоңырауларына жауап бермеуге және олармен байланыс орнатпауға шақыруға тыйым салу қажет деп ойлаймын, себебі борышкерлердің міндеттері бар, және мұндай үндеулер «Коллекторлық қызмет туралы» ҚР Заңының 16-бабына қайшы келеді. Басқа жағдайлардың барлығында мен нарықтық механизмдерге сүйенемін.

Айтпақшы, YouTube-арналардың бірінде мен «коллекторлардың қоңырауларына жауап бермеңдер, қарыз бойынша төлемеңдер және бізге жүгініңдер» деп шақырған бейнероликті байқап қалдым. Бұл бейнероликте белгісіз біреу қарыз бойынша төлемеуді және ақшаны өнім сатып алуға жұмссауды ұсынады. Ол өнімді сатып алғаннан кейін сіз «ақылға сыймайтын сомада табысқа ие болып», барлық міндеттемелер бойынша есеп айырыса алады екенсіз. Желілік маркетинг те өз «сатылымдар иірімі» үшін «антиколлекторлық трендті»  қару етіп алды.

Қоғамның антиколлекторлық қызметтерге мұқтаждығын азайту үшін қандай шара қабылдау керек?

— Жақсы сұрақ екен. Біріншіден, қаржылық қызметтерді тұтынушы үшін іскерлік және әлеуметтік беделінің ажырамас бөлігі болып табылатын оның кредит тарихы ол үшін саналы түрде активке/құндылыққа айналу керек. Біз мұны  бірден сатып ала алатын затты кредит рәсімдеп алатын адамдарды кедей деп санауға болмайтын экономикасы дамыған мемлекеттерден күн сайын көруге болады.

Екіншіден, коллекторлық агенттіктерге қызметін дұрыс және заңнама шегінде жүзеге асырған, борыштарды қайтару бойынша тиімді және заңды жұмыс жасау үшін өз қызметкерлерін бақылаған және оқытқан жөн.

Үшіншіден, коллекторлық агенттіктерге кәсіби бірлестіктері өз қызметінің салалық кәсіби және этикалық стандарттарын әзірлеу және енгізу қажет. Олай болмаған жағдайда мұны мемлекет өз қарап білгенінше жүзеге асырады.

Төртіншіден. Қарыз алушыларды, олардың айналасындағы адамдарды кешіктірілген берешекті сотқа дейін қайтару бойынша шешімдерді жасап шығару үшін аса қажетті ақпаратты анықтау үшін мазаламау мақсатында мемлекет коллекторлық агенттіктерге борышкерлердің материалдық, әлеуметтік жағдайы, олардың кіріс көздері, нақты тұрғылықты және жұмыс орны туралы ақпаратты қашықтан және ресми түрде алу құқығын беру керек. Бұл шара қаржылық қызметтерді тұтынушылармен коллекторлық агенттіктердің байланысу қажеттігін және санын айтарлықтай азайтады және кешіктіруге жол берген борышкерлерге өз кредит тарихын жақсартуға және борышты өтеудің анық перспективасына ие болуға мүмкіндік беретін жаңа шарттармен дайын кредиттік шешімдерді ұсыну мүмкіндігін ашады.

БКБ жүгініңіз

Қазақстанның Бірінші кредиттік бюросының (БКБ) атқарушы директоры Асем Нургалиеваның пікірі бойынша, ҚР-нда заңдық антиколлекторлық агенттіктер, негізінен, қарыз шотын енгізу үшін комиссияларды (ҚШЕК) қайтарумен айналысады.

Сонымен қатар ол қарыз алушыларды кредиттік борышты өтеу үдерісіне үлкен жауапкершілікпен қарауға және өз кредит тарихын бақылауға шақырады.

«Қазақстанда өндіріп алудың ең тиімді жүйесі қолданылады – банктердің төлем талап-тапсырмаларын ұсыну мүмкіндігі бар. Бұл жағдайда қарыз алушы бір банкке қарыз болады, және белгілі бір рәсімнің негізінде банк қарыз алушының басқа банктердегі шоттарынан берешекті өндіріп алу пайдасына ақша шығарып ала алады. Сондай-ақ біздің елімізде берешекті өндіріп алу бойынша жұмыс атқаратын жеке меншік сот орындаушыларының институты жұмыс істейді және олардың өз құқықтары мен өкілеттіктері бар. Сондықтан коллекторлық қызмет, өндіріп алу бойынша қызмет тәрізді осындай құралдардың арқасында айтарлықтай тиімді болып табылады. Ол сондай болу да керек. Бөлшек кредит беру қоржыны жоғарылаған кезде нарық кәсіби түрде өндіріп ала алу керек – әйтпесе тепе-теңдік бұзылады, және сәйкесінше, нашар кредиттер қоржыны жылдам өсе бастайды.

Банктік қарыз шартының нормативтік құжаттар талаптарына сәйкестігі жөнінде белгілі бір заңдық кеңестерді беретін компаниялар бар. Әсіресе, бұл Қазақстанда 2016 жылдың 1 маусымына дейін жасалған шарттардың ҚШЕК күшінің жойылуына қатысты. Банк осы тармақты қосып жүрген бұрынғы шарттардың негізінде енді осы сомаларды қалпына келтіру мүмкіндігі бар. Менің ойымша, заңгерлік компаниялардың айналысып жүрген ісі осы. Долбарлап айтқанда, олар осы заңдық егжей-тегжейлерді өздері түсіне бермейтін қарыз алушыларға өздеріне тиесілі сомаларын қайтаруға көмектеседі.

Көңіл бөлуді талап ететін алаяқтық жағдайлар да орын алып жатады. Мысалға, банк борышты коллекторлық компанияға тапсырды делік. Осы кезде борышты өтеуді талап ететін белгісіз біреулер пайда болады. Қарыз алушы әлдебір кеңсеге келеді, ақшаны қайтарады, бірақ кредиттік бюрода борыштың қайтарылғаны туралы жазба қалдырылмайды. Мұндай жағдай коллекторлық агенттікте ғана емес, жеке жағдайларда да болуы мүмкін. Борышты өтеу туралы ақпараттың Бірінші кредиттік бюроға (егер қаржы ұйымының өзінде өтемесеңіз – кредиторға) жіберілгенін қадағалаудың маңызы зор.

Қарыз алушының кредиттік төлегенін, бірақ бюрода ол туралы ешқандай жазбаның жоқтығын айтып келетін жағдайлары болады. Осыған байланысты біз келісімшарттың жасалған күніне қарамастан ұзақ уақытқа кешіктірген қарыз алушыларға біз ұсыным береміз.  Бірінші кезекте, біз өзінің дербес кредиттік есебінде шарттың мәртебесінің өзгергенін тексеруді ұсынамыз. Егер мәртебесі өзгермеген болса және қайта табысталған келісімшарт күйінде тұрса, онда көбінесе бұл қарыз алушыға кредит алу үшін басқа қаржы ұйымдарына жүгіну кезінде кері әсерін тигізеді. Біз қазір 2008-2009 жылдары жасалған келісімшарттарды 40-80 мың келісімшарттан құралатын қомақты пулдармен жүктеп жатырмыз. Бұл кредиттері бойынша ұзақ уақыт төлемеген қарыз алушылардың коллекторлық агенттіктерге берілген келісімшарттары.

Екіншіден, қарыз алушы келісімшартты және оны өтеу туралы ақпаратты Бірінші кредиттік бюроға табыстау туралы өтінішпен коллекторлық агенттікке жүгіну керек. Немесе біздің БКБ-ға келіп, коллекторлық агенттікте борышты өтеуге байланысты орын алған жағдайды түсіндіру керек. Біз ол агенттікпен байланысып, егер кредиттер өтелген болса, кредит тарихын сәтті аяқтауға тырысамыз.

Жылдың соңына дейін өз кредит тарихын ешқандай ақы төлемей тексеруге болады. Егер кредит тарихында кредиттің жабылғаны туралы жазба жоқ болса, онда, сәйкесінше, бұл рәсімді соңына дейін жеткізу қажет. Осы борышты өтегеннен кейін тарихты соңына дейін жеткізу үдерісі өте маңызды. Өз берешектерін өтеп жатқан қарыз алушыларға кейін басқа кредиттерді алу мүмкіндігіне ие болу үшін БКБ-нда өз тарихын оңынан аяқтауға көмектесу – біздің ауқымды міндетіміз», — деп санайды Нургалиева.

Ольга Власенко
Фото: ашық дереккөздерден алынған