Пирамида жасаушылар. Қаржылық тұзақты қалай тануға болады

МММ кезінен бері «шындықтың өзгеруіне» жеткілікті уақыт өткендей: олардың ата-аналарына қарағанда қаржылық жағынан анағұрлым сауатты ұрпақ өскен сияқты. Бірақ олардың да өз әдістері табылды
Егер біздің жылдам өзгеріп жатқан әлемде өзгермейтін бірдеңе бар болса, онда ол оңай табысқа ұмтылу шығар. Білім деңгейі өсуде, ақпарат қолжетімді болып келеді, бірақ алтын ағаштар өсетін алқап туралы айтсақ, онда өз ақшасын көмгісі келетіндер міндетті түрде болады. Сұраныс әрқашан ұсынысты тудырады. Сондықтан да египеттік пирамидалармен қатар қаржылық пирамидалар да ғасырлар бойы сақталып келеді.

Ғасырлар бойы олардың негізгі қағидасы — бірінші толқынның салымшыларына екінші толқынның салымшыларынан түсетін түсімдер есебінен дивидендтер төлеу — сақталып келеді, бірақ бұл ретте «халықтан ақшаны салыстырмалы түрде адал алуға» бағытталған пирамидалық қаржылық құрылымдар дәуірдің сұраныстарына сай келуге тамаша қабілетін көрсетеді.

Пирамидалар Д.Лоудан бастап (XVIII ғасыр) беделді Мадоффа фирмасына дейін барлық елдер мен дәуірлерде салтанатпен жүріп өтті. Олар Ресейден де өткен жоқ. Жанрдың классикасын зарядталған су, Макдоналдс, еркін нарық және «жаңа әлемнің» басқа да атрибуттары арқылы пайда болған МММ деп санауға болады. Бұл пирамида заман талабына толығымен жауап берді — түсініксіз, бірақ қуанышты перспективаларды уәде етті, ештеңеден ақшаның пайда болуына, оңай байлыққа кепілдік берді. Бұл ретте клиенттерді есеп беру және бизнес-жоспарлар сияқты «ұсақ-түйектер» қызықтырған жоқ. Қуанышты Лени Голубков толқыған аудиторияға олардың бәрі «ақымақ емес, серіктес» екенін түсіндіріп берді. Иә, ішінара солай болды. Нақ осы жаңа салымшылар еріксіз өздеріне тиесілі дивидендтік төлемдерді қаржыландыра отырып, алдыңғылардың «әріптестеріне» айналды. Көпшілігі осы жолмен жүрді, әркімге кез келген ертегіге сенуге дайын «серіктестер» — «Хопер-Инвест», «Гермес», «Селенгтің орыс үйі» және тағы басқалары жеткілікті болды…

Өткен уақыт ішінде пирамидалық құрылымдарды қаржыгерлер де, құқық қорғау органдары да жақсы зерттеп, оларда бірқатар ортақ белгілерді анықтады.

Біріншіден, ауқымды уәделер. Салымшылар үшін болашаққа сарқынуға болмайды. Қаржы пирамидасының кірістілігі нарық бойынша орташадан жоғары болуға міндетті, әйтпесе салымшы анағұрлым тексерілген салым объектілерін қалайды.

Екіншіден, барынша белсенді жарнама. Жай уәде беру аз, бұл уәделерді ықтимал клиенттердің барынша көп санына жеткізу қажет. Жарнамалық материалдар, олар айтқандай, әр үтіктен төгілуі тиіс. Мұны Джон Ло да жақсы түсінеді, ол өзінің «Миссисипи компаниясын» жарнамалап, болашақ колонистердің киімді шерулерін ұйымдастырып, бүкіл Парижді аралап көрді. Ал аристократтардың бірі бір арба ассигнацияны алтынға айырбастауды талап еткенде, Ло өз банкінің қоймасын толығымен босатты, бірақ міндеттемелерін орындады. Әрине, бұл туралы бүкіл Париж білуге тырысты. Корольдік банк қақпасынан шығып бара жатқан алтын арбаларды көру үшін толып жиналды. Осыдан кейін кәсіпорынның сенімділігіне кім күмән келтіруі мүмкін? Басқа бір әйгілі пирамиданы жасаушы Чарльз Понци, өз кезегінде, қазіргі заманға сай әрекет етті — жетекші басылымдардағы мақтау мақалаларына ақы төледі.

Үшіншіден, пирамидалар лицензияланатын қызмет түрлерінен барынша жалтарады, өйткені лицензия бар жерде мемлекеттік бақылау міндетті түрде қандай да бір нысанда болады. Сол Понци ақшаны шығарылымы алдын ала тексеруді талап еткен акциялар арқылы емес, айналыс ережелері әлдеқайда еркін вексельдер арқылы тартқан. Ло сол кездегі адамдар үшін Айдай қол жетімді Миссисипи алқабындағы жерлерді инвестиция нысаны ретінде жариялады.

Төртіншіден, түсініксіз есептілік немесе оның толық болмауы. Егер қағаз қараудың орнына қалаған дивидендтерді алуға болатын болса, есеп кімге қажет екені түсінікті.

Аңызға айналған Мадоффтың пирамидасы жалпы қатардан біршама шығып кетеді. Ол көпшілік салымшыға емес, тек таңдаулы тұлғаға үміт артқаны үшін де ерекше болды. Оборонf Securities клиенттерінің арасында болу фактісінің өзі белгілі бір жабық клубқа жататынын білдіреді. Сәйкесінше, компанияның жарнамаға мұқтаждығы жоқ. Ең үздік жарнама оның негізін қалаушы — Американың қаржы әлемінің жарқыншысы, Уолл-стритте сөзсіз беделге ие NASDAQ индексінің негізін қалаушылардың бірі болды. Және ол өз салымшыларына ұсынған табыстылық нарық деңгейінде болды. Иә, Defense Securities өз клиенттеріне егжей-тегжейлі есеп берді (әрине, жалған, бірақ оларды кім тексерді?), ал компания бірнеше рет мемлекеттік реттеуіштерді тексеруден өтті. Осындай парадоксалды ерекшеліктерінің арқасында оның пирамидасы 15 жылға жуық созылды.

МММ кезінен бері «шындықты өзгертуге» жеткілікті уақыт өткендей. Олардың ата-аналарына қарағанда қаржылық жағынан анағұрлым сауатты ұрпақ өскен. Бірақ олардың да өз әдістері бар. Ал жаңа пирамида құрылысшыларының тәсілдері өзгермейді.

Біріншіден, бәрібір уәделер кең пейілді — кейбіреулер «600% -ға дейінгі табыстылықты» ұсынады, бұл қаржы нарығы туралы естіген кез-келген адамды мазалайды.

Екіншіден — жарнама бәрібір табанды. Енді ескірген газеттер мен теледидардың орнына интернет, Telegram және әлеуметтік желілерге баса назар аударылады. «Шын мәнінде табысты жобаға» салым салған «тәжірибелі» инвесторлар тербелістерді сендірген көптеген чаттар пайда болады. Қаржылық көшбасшылыққа қол жеткізу бойынша арнайы ұйымдастырылған тренингтерде, семинарларда да осымен айналысады. Бұл ретте желілерде пайда болатын кез келген негатив үйлесімді түрде жойылады.

Үшіншіден — қызметтің бұлыңғыр түрі. Енді негізгі табыс көзі ретінде cryptocurrency операциялары аталады, оларды жетекші елдердің қаржылық реттеушілері де қадағалай алмайды.

Төртіншіден — «серпінді қаржы алыптарында» есептіліктің болмауы.

Өкінішке қарай, мемлекеттің бұдан қорғайтын тетігі көп емес. Пирамида құрылысшылары Орталық банктен лицензия алудан мұқият аулақ болады. Істі өрістету үшін, айталық, Лондонда және Дубайда бас кеңсесі бар белгілі бір фирма құрылады. Ол қаржылық есептілікті ұсынбайды, желілік маркетинг ережелері бойынша бір-бірімен өзара іс-қимыл жасайтын бірнеше микрокредиттік ұйымдарды біріктіретін франшиза ретінде жұмыс істейді. Олардың кейбіреулерінің лицензиялары да болуы мүмкін.

Орталық банк олармен тікелей күресе алмайды, себебі олар оның құзыретіне кірмейді. Есесіне бұл жерде құқық қорғау органдарының құзыреті әбден көрінеді. Қылмыстық кодексте пирамидалық құрылымдарға қаражат тартқаны үшін жауапкершілікті көздейтін арнайы 172.2-бап бар. Осы бап бойынша жауапқа тарту үшін:

• ең болмағанда 2,25 млн рубльден асатын мөлшерде пайыздарды, дивидендтер мен бонустарды төлеуді көздейтін ақша қаражатын тарту (ҚК-нің 170.2-бабына ескертпе);
• белгілі бір уақыт ішінде жасалған шарттар бойынша төлемдерді жүзеге асыру;
• ескі салымшыларға төлем көзі ретінде жаңа салымшылар берген қаражатты ғана пайдалану;

• күдікті адамдарды байытудан басқа алынған қаражатты өзге де пайдаланудың болмауы;
• қаражат тартуға шарттар жасалған компанияларға күдіктілер тарапынан нақты бақылауды жүзеге асыру.

Тергеу бағдарламасы деп аталатын өзара байланысты іс-шаралар тізбегі барысында көрсетілген мақсаттарға қол жеткізіледі. Қаржы пирамидаларына қатысты бұл бағдарлама мынадай болуы мүмкін:

• жәбірленуші деп тануға болатын адамдарды анықтау. Мұндай адамдар құқық қорғау органдарына дербес жүгіне алады не төрелік немесе жалпы юрисдикция соттарына жүгіне алады;
• жәбірленушілерден инвестицияларды жүзеге асыру фактісін растайтын құжаттаманы, сондай-ақ тиісті шарттар жасалған компаниялардың деректемелерін анықтау;
• осындай шарттар жасалған компаниялардың банктік шоттарын белгілеу;
• қаражат тартқан компаниялардың банктік шоттары бойынша айналымдар туралы анықтамалар алу;
• инвестициялық кіріс алу мақсатында клиенттер жасасқан шарттардың сипатын белгілеу;
• салымшылардың қаражатын тартқан әрбір компанияға қатысты сот-экономикалық сараптама жүргізу, оның алдына мынадай сипаттағы мәселелерді қою:
• инвесторлар шарттар жасасқан компанияларға басшылықты жүзеге асыратын тұлғаларды анықтау;
• инвестициялық шарттар жасалған компаниялардың ресми басшыларынан жауап алу.

Жоғарыда келтірілген тергеу бағдарламасын іске асыру шындықты анықтауға және кезекті «қаржы корпорациясының» басшылары табысқа жеткен адал кәсіпкерлер болып табылатындығын немесе олардың есімдері Д.Лоу, К.Поцци, Б.Мадоффа, С.Мавроди және өзге де пирамида құрылысшыларының даңқты компаниясында болатындығын түсінуге көмектеседі.

02.11.2018
Дереккөз: Forbes